ژانویه سیاه که از آن با عنوان شنبه سیاه نیز یاد می‌شود، به سرکوب خونین جنبش استقلال‌خواهی آذربایجان که در تاریخ ۱۹–۲۰ ژانویه ۱۹۹۰ پیش از فروپاشی شوروی سابق، به دست ارتش سرخ در شهر باکو پس از اعلام حالت فوق‌العاده انجام گرفت، گفته می‌شود.
شورای جمهوری شوروی ارمنستان در دسامبر ۱۹۸۹ تصویب کرد که منطقه خودمختار قره باغ به این جمهوری اتحاد جماهیر شوروی سابق ملحق شود. همین تصویب و وقایع مربوط به اخراج آذری های ارمنستان (یرآذ) و وقایع سومقائیت در سال ۱۹۸۸ باعث شد تا جبهه خلق در روز ۱۹ ژانویه دعوت به تجمع گسترده کند.
وقتی دیوار آهنین شکست
تجمع روز جمعه ۱۹ ژانویه ۱۹۹۰ میلادی برابر با ۲۹ دی ماه ۱۳۶۸ منجر به وقایعی شد که دیگر تنها مسئله ارمنستان و آذربایجان در قالب شوروی سابق نبود و موج استقلال خواهی، مسئله جدایی از اقوام جدا شده و شکست دیوار آهنین را به دنبال داشت.
خانواده های جدا افتاده زیادی در مناطق مرزی با ایران بخاطر عدم اجازه خروج از کشور خواهان گشایش مرز و دیدار با اقوام خود بودند. صبح این روز ساختمان گمرک مرز بیله سوار توسط مردم معترض به آتش کشیده شد و آنها حصارهای مرزی را شکستند و وارد خاک ایران شدند.
اما حساس ترین واقعه بازگشایی مرز در آستارای دو سوی مرز اتفاق افتاد و جمعیتی بالغ بر ۲۰ هزار نفر دروازه مرزی را شکستند. مرزی در کار نبود و مردمی که از دیوارهای آهنین شوروی گذشته بودند از محوطه گمرک وارد شهر آستارای ایران شدند. وضعیت به گونه ای بود که خبر به شهرها و روستاهای اطراف آستارا نیز رسید و مردم ایران هم به سوی مرز رفتند. در خیابان ها جای راه رفتن هم نبود و اهالی هر دو طرف می توانستند بدون گذرنامه و ویزا به خاک هر دو کشور رفت و آمد کنند.
وضعیت فوق العاده و ژانویه سیاه
همزمان با این رویداد شیرین در مرزهای با ایران، وضعیت فوق العاده در باکو توسط میخائیل گورباچف دبیرکل حزب کمونیست و دیمیتری یازوف وزیر دفاع اعلام شد. دولت مرکزی دستور اعزام حدود ۲۶ هزار نفر از نیروهای ارتش و کا گ ب را صادر کرد و آنها از سه طرف وارد شهر باکو شدند و نیروهای داخل پادگان باکو دیوارها را با تانک و نفر بر خراب کردند تامردم معترض را در خیابان ها سرکوب کنند. مردم توجهی نکردند و در میدان لنین تجمع برگزار کردند. درگیری از شامگاه ۱۹ ژانویه آغاز شد که به روز شنبه ۲۰ ژانویه (۳۰ دی ۱۳۶۸) رسید. طی این روز تعداد زیادی از هر دو طرف کشته شدند. بنابر آمار رسمی ۱۳۱ نفر از مردم در باکو کشته و ۵ نفر مفقود شدند. تجمعات و درگیری های ۲۰ ژانویه در نفت چالا و لنکران نیز اتفاق افتاد که ۱۶ نفر نیز در این شهرها جان باختند و مجموع کشته ها به ۱۴۷ نفر رشید و ۸۰۰ نفر زخمی و ۴۰۰ نفر نیز بازداشت شدند. آمار غیر رسمی تعداد کشته شدگان را ۳۰۰ نفر برآورد کرده اند. همچنین ۲۱ نفر از نیروهای سرکوب اعتراضات نیز کشته شدند.
این واقعه روز دوشنبه ۲۲ ژانویه با تجمع بزرگ مردمی چند صد هزار نفری همراه شد و کشته شدگان از میدان لنین با شعارهایی بر علیه حکومت مرکزی به سمت داغ اوستو پارکی تشییع و به خاک سپرده شدند. این میدان بعد از استقلال آزادی نامیده شد و پارک نیز به خیابان شهیدلر تغییر نام داد. این واقعه امروزه با نام شنبه خونین، قانلی یانوار (ژانویه خونین) و ایگیرمی یانوار (۲۰ ژانویه) شناخته می شود و نشان آن گل میخک سرخ است که روی مزار کشته شدگان قرار گرفته است.
افشای جنایت توسط کیهان
سانسور قتل عام خونین مردم آذربایجان بسیار جدی بود و مرزهای باز در آستارا سبب افشای جنایت شد. این واقعه نخستین بار توسط خبرنگاران اعزامی روزنامه کیهان و کیهان هوایی (بین الملل) به باکو گزارش شد و خبرگزاری آسشیوتدپرس نیز به نقل از کیهان همین خبر را منتشر کرد که در سطح جهان بازتاب گسترده ای داشت.
بزرگترین اشتباه گورباچف
این واقعه خونین سبب شد تا نخستین حرکت جدی برای تجزیه اتحاد جماهیر شوروی شکل بگیرد. میخائیل گورباچف در سال ۱۹۹۵ با عذرخواهی از مردم آذربایجان اعلام کرد که اعلام وضعیت فوق العاده در باکو بزرگترین اشتباه او بوده است.
انتهای پیام/
منبع: تحولات جهان اسلام
